از ترس تا ناعقلانیت

چه چیزی ما را به وحشت می‌­اندازد؟ چه چیزی برای ما هراس­‌آور است و چگونه هر عنصر ترسناک یا رازآلودی با واقعیت و زندگی روزمره­ی ما ارتباط برقرار می­‌کند؟ چرا در هر دهه­ای موجودات یا عوامل مختلفی در سینما برای ایجاد هراس یا ژانر وحشت دست به کار می­‌شوند؟

با یک مرور اجمالی در تاریخ سینما این امر برای ما محرز می­شود که  حضور هیولاها، فرانکشتاین، موجودات فضایی، جانوارن درنده­‌خو و قوی­‌جثه و  یا هرچیزی که در  فیلم­ ها  به صورتی تخریب­گرایانه و با شمایلی قوی­تر از انسان، امری قدمتی بسیار دارد. اما این پرسش که ما چرا از این موجودات می­ترسیم و یا چرا در مقابل آنها احساس ضعف می­کنیم پرسشی فلسفی است که می­تواند پاسخ ­های متفاوتی داشته باشد.

حقیقت این است که آن چیزی که در ژانر وحشت ذهن و روان ما را معطوف به خود می­‌کند امری ناشناخته است؛ موضوعی غریب که به ظاهر چندان تجانسی با ما ندارد و گویی از سرزمین و از فضایی دیگر به سوی ما حمله ­ور می­‌شود. اما در واقع این حس غریب ظاهر موضوع است و سطح عمیق­تر آن وقتی برای ما روشن می‌­شود که متوجه بشویم آنچه باعث وحشت و یا حس هراس در ما می‌­شود امر سرکوب­ شده ­ای است که از خودآگاه ما دور و به ناخودآگاه ما نزدیک شده است. تلنگری که در آن احساس هراس به ما دست می­دهد دقیقا آنی است که نشانه‌ای به ناخودآگاه ما برخورد کرده است. این دیدگاه که متعلق به فروید است بر این مسئله تاکید دارد که در طی این فرافکنی ما در یک سیکل گیر افتاده و به سوی مرگ حرکت می­کنیم. قربانی دادن و یا مثله مثله کردن قربانیان جزای درافتادن با هیولا است و هیچ فقدانی نمی­تواند جای آن را بگیرد. نکته­ ی جالب توجه این است که همیشه ظاهرِ حضور هر موجود ترسناکی غیرعقلانی به نظر می­رسد اما به محض اینکه اندکی از بیرون فیلم و بستر تاریخی آن را نظاره کنیم عقلانیت طرح این موجودات عجیب و آسیب‌­زننده کاملا درک‌­پذیر و معقول می‌­شوند.

مثال بسیار مناسب و جذاب برای چنین مقول ه­ای، فیلم در حال اکران این روزها؛ گرگ­ بازی است. فیلمی که در آن ترس به بازی گرفته می­شود. ترس در مقام موضوعی است که در قالب شکار ظاهر می­شود و در نهایت به شکارچی تبدیل می­شود. در این فیلم که بر اساس یک بازی با چند کارت شکل می­گیرد گرگ (یا همان هیولای داستان­های کلاسیک) به تدریج شکل می­گیرد و در قصه آنقدر جان می­گیرد که به  یک انسان تبدیل می­شود. این حس ترس و رازآلود شدن برای ما از کجا آغاز می­شود؟ جایی که در هر کدام از شخصیت­ های داستان ترس و تردیدی نسبت به دیگری شکل می­گیرد و خط و خشی بر اطمینان آنها می­اندازد. این تردید خیلی زیرپوستی و کم­رنگ و عامیانه از دعوای زن و شوهری لیندا و شک او به همسرش شکل می­گیرد و گریبانگیر بقیه، هر کدام به نوعی می­شود. تمام این بازی به نوعی از اعتماد به یک پزشک (کاراکتر و شغل مورد اعتماد در فرهنگ ما که از کودکی جایگاه آرمانی بیش از نیمی از افراد می­شود) شروع می­شود، همان مرد آرام و صاحب اعتباری که دلش می­خواهد هنرمندان را حمایت کند. در این تخریب بطئی ما دقیقا از چیزی می­ترسیم که چندان علنی و بر وفق معیارهای جامعه نیست اما به شدت وجود دارد و اینگونه متوجه می­شویم که ترس از آنچه که می­پنداریم به ما نزدیک­تر است و به نفی باور خاصی مشغول است. این ترس حاصل تولید خود اجتماع است عاملی که اجتماع ساخته تا ما بدان پناه ببریم. قرار بوده که ما از سمبول پزشک احساس امنیت داشته باشیم و هنگام رنج و مریضی به او پناه ببریم غافل از اینکه او می­تواند سبب رنج بیشتر، اضطراب بیشتر و حتی بازی با روان ما بشود و حقیقت این است که سبب اضطراب و ترس هر روزه­ی ما شده است. نکته­ ی مورد توجه و خاص این فیلم این است که هیچ کس پاسخگوی این رنج نیست و نهادی هم که قرار است پاسخ بدهد حضور گرگ را توهمی می­داند که واقعی و خارجی نیست. هیچ­گونه قید و بندی برای به دشواری کشیدن امر ناعقلانی وجود ندارد و به همین دلیل گرگ در لباس میشی دیگر ظاهر می­شود و داستان احتمالا همچنان ادامه دارد. قسمت خطرناک داستان بیرون آمدن از ابهام است. جایی که ما در تشخیص هیولا هرچند او غیب بشود دیگر ناتوان  نیستیم، آن دکتر آن زن جذاب و دلربا برای مردان عاشق­ پیشه یا ساده­ لوح هیولا هستند و آن دخترک زیادی معصوم و خوش­بین و غرق­ شده در عالم هنر است که در ابهام آن چیزی که رخ داده باقی می­ماند. این بار هنر نیست که تکلیف شرایط اجتماعی و سیاسی و وجود هیولاها را مشخص می­کند بلکه این هیولا و گرگ است که تکلیف نوع حضور چیزهای دیگر را مشخص می­کند و حتی آنها را به بازی می­گیرد؛ نه تنها دستگیر نمی‌شود که در خانه­‌ای دیگر و با افرادی دیگر به مرگ ­بازی خود ادامه می­دهد.

جالب این است که چهره­ی ناعقلانیت موجود در وجود هیولا موج می­زند. تمام آن چیزی که سرکوب می­شود و خواست خردِ جمعی است در هیولا، گرگ و در این فیلم در سبوعیتِ رفتار به ظاهر آرامِ یک دکتر، یک یاری­رسان در قالب برق­کار، یک زنِ جذاب که بسیار خواستنی به نظر می­رسد، ترکیب می­شود و همه­ی رویاهای ما را درهم می­کوبد. آنها چیزی نیستند که نشان می­دهند. حتی معلوم نمی­شود در نهایت چه چیزی آنها را راضی می­کند انگار بازی کردن برای آنها غایت و هدف است. اینجا است که ناعقلانیت به نیز به اوج خود می­رسد، امیدی باقی نمی‌ماند، به قول حاتم قادری ما با یک عقلِ ترسیده روبه­رو می­شویم که برای بیرون آمدن از وضعیت بحرانی نمی­تواند یاری­امان کند.

این بازی، این تزلزل این ویرانی همان وقتی شروع شد که فرهادی فیلم­اش را با زلزله و ترک برداشتن خانه­ی خانواده­ها شروع کرد، همان وقتی عیان شد که مکری در فیلم ماهی و گربه ­اش مثله کردن نسل جوانان را در سکوت و غربت نشان داد…این ترس، در ویران­ کننده­ ترین حالت خود در جامعه­ ی ما در قالب ترس از دیگری و نه هیچ هیولا یا فرانکشتاینی ظاهر شده است. حال در این هجمه­ ی ویرانگرِ تماما برخاسته از خودِ انسان چه جای رمقی برای اعتماد و یا عشق این دو عنصر سازنده­ی شهر و مدنیت باقی می­ماند و از همه مهم­تر اینکه با وجود این همه ترس چه چیزی از خود ما باقی مانده است که این چنین از حضور یکدیگر در عمیق‌­ترین احساس­ های خود هراس داریم؟ باید فلسفه را بنشانیم، در برابرش بنشینیم و پرسش فلسفیِ مهم­تری را مطرح کنیم، اینکه  ما دقیقا کیستیم و در این هستی چه می­کنیم که اینگونه هراسناک با اراده­ ی دیگری دود می­شویم و به هوا می­رویم و ردی نیز از ما برجای نمی­ماند؟

فکر می­کنم اگر پرده­ ی هیولا یا گرگ برداشته شود، احتمالا مدتی هرج و مرج همه ­جا را فرا خواهد گرفت ولی بعد از آن لااقل با عقلی رها از ترس روبه­ رو خواهیم شد که به بازیابی خود در این هستی خواهد پرداخت و احتمالا اگر این پرده فرو نیفتد کما اینکه نیفتاده و اجازه­ ی افتادن هم نخواهد داشت، نه تو زیست خواهی کرد و نه من! کی فرو افتد؟ کی باز شود این در گمشده بر دیوار؟

نویسنده: سهیلا منصوریان