مروری بر پروژه گاراژ کمیل یگانه

به گزارش هنرمند در این پروژه مؤلفه‌های قابل‌توجه و بررسی، چون فرهنگ، هویت-فرهنگ، اقتصاد در هنر، روانِ مخاطب و امر لذت‌بخش، هرکدام به‌صورت جداگانه و با فاصله از «امر مطلوب» به شکلی کاملاً متفاوت ازآنچه در فضای هنر جامعه­ ما تا به امروز مطرح بوده (یا درواقع اجازه مطرح‌شدن داشته)، به واسطه ذهنیت سازنده اثر با هسته مرکزی «هنرِکنشگر» عنوان‌شده و از نو بازخوانی و بازشناسی می­شوند. از منظری دیگر این پروژه که واجد سویه‌های ماتریالیستی هم بوده، حتی به این نوع نگاه در ساحت هنر نیز دهن‌کجی کرده و معادلات آن را به هم می­ریزد و مخاطب را وادار به بازبینی و بازنگری دانسته­های خود نسبت به فعل هنر، اثر هنری و حتی جایگاه خلق در هنر می‌کند.

در ابتدا شما با مکان­یابی کاملاً دور از انتظار برای ساخت و اجرا، ارائه و نمایش، و مواجهه و ‍دریافت اثر هنری رو‌به‌رو می­شوید؛ دقیقا در کنار مکعب سفید و در حال احتضار گالری که شاید هر هفته از آثار ره‌بندی شده­ای هرچند به‌ظاهر در حوزه هنر معاصر، پر و خالی می‌شود، به فضای بسته و خصوصی توالت گالری، برای دریافت و رویارویی با امر هنری دعوت می­شوید! در این مکان مخاطب می‌تواند به کار ضروری‌‍، طبیعی و روزانه خود بپردازد و در حین تجربه همیشگی حس رهایی و سبکی از بار سنگین اجابت مزاج و دفع آنچه برای او زائد است، به مشاهده و مواجهه با خود و همچنین با آثار هنرمند بر روی سطوح اطراف خود (بر روی دیوارها، سقف و هرجا جز کف توالت) مشغول ­شود؛ این چیدمان و فضاسازی، با عناصر بصری خاصِ ارائه‌شده و ساخت‌وساز ویژه محیط داخلی توالت، در نوع خود جذاب و منحصربه‌فرد، و شاید به‌خصوص در فرهنگ مردم جامعه ما اتفاق غیرمنتظره و تازه­ای است.

ازآنجاکه در فرهنگ عمومی و سنت جامعه ما توالت عموماً مکانی پست و دون شمرده می­شود و در تضاد و تقابل با ساحت هنر که امری بلندمرتبه و متعالی است قرار می­گیرد، ما شاهد تواتر تناقض طنزگونه­ای در ذهن مخاطب با این اثر هستیم که او را در لحظه دچار نوعی تکانه و شوک فرهنگی کرده و از انکار تأثیر چیدمانِ کنشگرانه‌ای که در آن محاط شده است بازمی‌دارد. در لحظه اول و درواقع اولین «آن» از مواجهه، غایت فرایند «هنرِکنش‌مند» رخ می­دهد و مخاطب ناگزیر به لحظه­ای «تأمل» و مکث می‌شود. «تأمل» دقیقاً همان وضعیت و فعل موردنظر «هنرمندِکنشگر» در این اثر است. حال‌آنکه از آن‌سو توالت (خلا) هم در فرهنگ جامعه ما همواره (به طنز و کنایه) به مکانی خالی و خلوت برای تأمل و تفکر تشبیه می­­شود. گفتنی است در فضای عمومی جامعه امروز ما با توجه به موازین اخلاقی و محدوده­ ادب اجتماعی این‌گونه حکم می­شود که آنچه با معیارها و سنجه­های آن، نازیبا و پست است باید پوشیده و مستور نگاه داشته شود و فرد برای انجام و ارتکاب عملی زشت و ناپسند، موظف است در فضایی محصور و به‌دوراز نگاه دیگران و یا افراد غریبه و نامحرم قرار گیرد تا خود را از خیرگی و انقیاد آگاهانه­ی انسان به‌اصطلاح متمدن رها کرده و حتی عملی همچون دفع به‌عنوان فعلی حیاتی و درعین‌حال ابتدایی را در شرایطی خاص به انجام برساند. با این اوصاف توالت باید جایی باشد که فرد در کمال امنیت و به‌دوراز قضاوت، با خویشتنِ خود تنها شود و در حین تجربه­ی نامتمدن و بدوی در این شرایط، ذهن وی تمایل دارد تا از آزادی، رهایی و تنهایی خود لذت برده و به هرکجا که مایل است معطوف شود؛ درنتیجه چرا در مکانی که مخاطب توان برخورد و مواجهه عریان و مستقیم با واقعیت خود را دارد، امکان برخورد با واقعیت پدیداری دیگر همچون یک اثر هنری را نداشته باشد؟ گویی اصلاً این همان جای درست برای روبه­رو شدن با نوعی از هنر است که هدفش صرفاً اشاعه و تمجید و تحسین امر متعالی (یا امر والا از منظر ملاصدرا) نبوده و درواقع حتی با تمرّد از آن، در پی انتقال تکانه­ای از امر حقیقی، بر ذهن مسخ‌شده مخاطبان از روزمرگی، هجمه‌های رسانه ای و برساخت‌های چیره فرهنگی و اخلاقی بوده است.

در ادامه روند مواجهه با این اثر، مخاطبان یا همان کاربران فضای توالت می­توانند مقداری از ادرار خود را در ظرف مخصوص نمونه­­‌گیری ریخته که تنها نشانه­ی شناسایی آن «عددی از یک تا صد» است، که نزد خود ایشان محفوظ می­ماند، و سپس در قفسه­ای نصب‌شده در توالت قرار دهند تا هنرمند با استفاده از هر یک از آن‌ها پس از انجام مراحل لازم برای ضدعفونی و گندزدایی، با تکنیک لکه‌گذاری خیس در آبرنگ (شوست) و ترکیبی از «ادرار»، جوهر و روغن، طرحی را بر تکه‌ای کاغذ کرافت با ابعاد تقریبی ۱۰ در ۱۰ سانتی­متر، بدون هیچ معنا­پردازی و الهامات ضمیمه­ای، به روشی کاملاً انتزاعی و بداهه ایجاد کند پس از اتمام، در ردیف­ها و ستون­های چندتایی با ذکر شماره­ی هر نمونه بر روی برچسب آن‌ها، روی تخته زردرنگ بزرگی که کنار درب توالت نصب‌شده قرار دهد.

بعد از پایان یافتن روند مشاهده و مواجهه با این اثر و خوانش ذهنی آن، یادآوری این نکته لازم است که در کالبدشکافی و تشریح اثر و فرایند مربوط به آن، می‌توان با رویکرد­های گوناگون به ابعاد و همچنین تفاسیر مختلف این چیدمان-اجرا (اینستالیشن-پرفورمنس) و درواقع کلیت پروژه و روند تولید آن پرداخت.

به‌عنوان نمونه این پروژه بنا بر دیدگاه فرویدی و منظر روانکاوانه در هنر، می­تواند برای مخاطبان جریانی از تداعی امر لذت­بخش را عاری از امر مطلوب و وابسته به لذت فتیشیستی، از طریق تداعی تصوّر فعلی تابو شده در انظار هنری یا به‌نوعی فضای عمومی که موجب انزجار شناخته می­شود بازآفرینی کند، زیرا که هر دو این احساسات یعنی انزجار و لذت، در عملکرد اخلاقی می­توانند از خاستگاه یکسان برآیند و هر دو می­توانند جایگاه جنسی اما غیر جنسیتی را در ذهن مخاطب لمس کنند. در این صورت اثر هنری، در جریان دیدگاه هنر به‌مثابه کنشی انسانی، ورای تنظیمات و ملزومات دستگاه بقا (هرچند بقای اجتماعی و فرهنگی جامعه به‌اصطلاح متمدن)، موفق شده تا عملکرد اثربخش خود را هم‌زمان بر خودآگاه و ناخودآگاه مخاطب خود به‌جا آورد.

از سوی دیگر از دیدگاه برخی مباحث مربوط به حوزه مطالعات فرهنگی و رویکردهای جامعه‌شناختی، بر اساس آموزه­های عمومی، عرفی و شرعی امروز جامعه ایران، باید معترف بود که همچنان در افکار عموم مردم بر مبنای گزاره‌های فقهی و حتی سنتی، «ادرار» ماده­ای «نجس»، آلوده و همچنین بی­ارزش است که احکام مشخص و ثابتی برای پاک‌سازی و یا طهارت خود آن وجود ندارد، چراکه در شرع و فقه به عنوان «عینِ‌نجاست» به شمار می‌رود و نجاست آن غیرقابل‌زدودن است و می‌بایست از تماس و آلودگی به آن حذر کرد، چه رسد به آنکه به‌عنوان کارماده دست‌مایه امر هنری قرار گیرد، و آن‌هم همان هنری که در حوزه­ی فرهنگ و مذهب ایرانی با آن پیش‌زمینه‌های اخلاقی و فلسفی (خاصه در نگاه افلاطونی)، تنها در صورت اتصال و انحلال در امر متعالی قابل‌قبول خواهد بود. ازاین‌رو، این پروژه ابعادی سراسر انتقادی و تابوشکنانه به خود گرفته و یکسره به تمسخر و ریشخند نظریات حاکم بر دیدگاه­های هنری و فرهنگی و عرفی جامعه پرداخته و حتی آن‌ها را مردود دانسته است. در این مرحله ما از فعل هنر به‌مثابه امر متعالی به‌واسطه‌ی ارزش‌گذاری بر اساس ارزش ماده عبور می­کنیم و هنرمند را نه از خاستگاه همیشگی آن بلکه از جایگاه فردی کنشگر می­بینیم که خواستار تغییر در تمام معیارهای ثابت و ساکن موجود در بافت فرهنگی جامعه­ خود، از مغز استخوان تا پوست، است.

این پروژه حتی از نگاه نقد مارکسیستی کلاسیک (پیش از نظریات اصلاحی و انتقادی مکتب فرانکفورت) که ارزش اثر را وابسته به ارزش مواد به‌کاررفته در آن و میزان زمان کار و نیروی انسانی و یا فهم‌پذیری آن از دیدگاه عوام جامعه (توده) می­دانسته، پروژه­ای مردود و عاری از ارزش است، چراکه ازین منظر ادرار شاید کم‌ارزش‌ترین ماده ممکن برای ارائه در قالب یک کار هنری است و انتخاب چنین ماده­ای تمام آموزه­های رایج اجتماعی را زیر سؤال برده و مستقیماً در برابر نظام ارزش‌گذاری حاکم بر توده جامعه مارکسیستی اولیه و سنت­هایش قرار خواهد گرفت! هرچند بالعکس در ساختار پیشنهادی نظریه و مکتب فرانکفورت که تا حد زیادی الهام گرفته از نظریات چپ نو بوده، این کار هنری موردقبول و حتی پسندیده تلقی می­شود زیرا در امر نقد بدنه اجتماع حاضر، عملکردی مؤثر را ارائه می­دهد.

درمجموع باید اعتراف کرد که هنرمند با زیرکی و نکته­دانی بسیار خود در تولید، تنظیم و اجرای این پروژه موفق شده تا زخمی کاری را بر اذهان اجتماع مخاطبان منفعل زمان خود وارد کند. ذهن‌هایی که شاید تنها به‌واسطه‌ آموزه­های پوسیده و کهنه شکل می‌گیرند و با رسانه­های مسلط و سیستماتیک خارجی و داخلی تغذیه می­شوند. شاید بتوان گفت هیچ مخاطبی پس از برخورد با این پروژه هنری آن­طور که قبل از آن به اثربخشی کار هنری و ارزش هنری می‌اندیشیده، نخواهد اندیشید و به‌یک‌باره جهت نگاه او به ذات هنر به‌عنوان امری«کنش‌مند» و «کنشگر» معطوف می‌شود.

«حدیثه جعفری» / صفحه پشت بام