سیر تحولات فضاهای تجاری مدرن در شهرها با محویت شهر تهران

دکتر حسین اجاقی / امروزه شاهد آنیم که دنیا به‌معنای واقعی تحت سلطه شهرهاست؛ مدیران شهری خوب به رشد منطقه‌ای فکر می‌کنند، نه فقط رشد شهر خودشان، چون با رشد کلان‌شهرها نیاز به همکاری با شهرداری شهرهای حومه و بخش‌های خدماتی منطقه‌ای به وجود می‌آید. امروزه دستیابی به رشد و توسعه پایدار یکی از مباحث عمده کشورها به ویژه کشورهای در حال توسعه به شمار می‌رود. با نگاهی کوتاه به شهرهای پیشرفته در می‌یابیم رویکردی همه‌جانبه نسبت به الگوی توسعه‌پایدار در این شهرها وجود دارد که به وضوح نشانگر اهمیت اصول توسعه پایدار نزد سیاستگذاران شهری آنهاست. پر‌واضح است که توسعه بدون اعتنا به فرهنگ، اقلیم و منافع درازمدت شهروندان می‌تواند آسیب‌های بسیار جدی به شهر و شهروندان وارد آورد. در شهری چون شهر تهران، توسعه شهر باید چگونه باشد تا در تطابق با توسعه پایدار باشد، تا کمتر موجب تخریب محیط‌زیست و منابع زیست‌محیطی و طبیعی شود؟ با نگاهی به شهر تهران در ‌می‌یابیم مقیاس شهر تهران هم‌ اکنون نیز تا سرحد غیرقابل تصور بزرگ است. این شهر برای تأمین منابع و دفع ضایعاتش به‌شدت به محیط اطرافش وابسته است و این موضوع خود، ناپایداری را ترویج می‌کند و علیه پایداری است.

در واقع تهران را نمی‌توان با دستورالعمل‌های بدون پشتوانه کافی علمی در زمینه مدیریت و مسائل شهری راهبری کرد. گستردگی بیش از حد شهر، جمعیت بسیار زیاد این شهر و مسائلی مانند انواع آلودگی‌های زیست‌محیطی، ترافیک و مسائلی از این دست، مدیریت شهری را در مسیری قرار می‌دهد که راه‌حل‌هایی مناسب همچون اجرای الگوی توسعه پایدار را اتخاذ کند. شهر تهران به علت بزرگی و جمعیت بیش از حد آن، امکان ایجاد شهری پایدار در چشم‌انداز زمانی معقول را بسیار غیرممکن می‌سازد. بنابراین توجه به چگونگی توسعه این شهر از اصلی‌ترین عوامل در اجرای پایداری در این شهر است. توسعه شهر را باید در جهت یک چشم‌انداز متناسب با اصول پایداری پیش ببریم. این چشم‌انداز باید به دور از عملکردهای بدون پشتوانه علمی یا بدون پژوهش کافی در زمینه توسعه شهر باشد.

به‌گونه‌ای که ضمن یافتن بهترین راه جهت تأمین رفاه حال شهروندان بتوان به حداکثر انطباق پذیری با اصل و الگوی توسعه پایدار نیز رسید و در امر توسعه شهری بر امکانات و محدودیت‌های فرهنگ، بستر، اقلیم و منافع درازمدت آینده و نقشی که برای چنین شهری در مجموعه کشور درنظر گرفته شده تأکید شود. طبق گفته کارشناسان مسائل شهری و برنامه‌ریزی شهری، آزاد کردن زمین از بهترین راه‌های توسعه فضاهای خدماتی در شهرهاست.

مدیران شهرهای پیشرفته جهان معتقدند که شهر را باید فشرده و با تراکم بالا ساخت و مانع رشد افقی آن شد. بدون شک رشد و توسعه‌پایدار مناطق شهری که بخش قابل توجهی از جمعیت با سطوح مختلف درآمدی را در خود جای داده از مهمترین اهداف مد نظر سیاستگذاران کشور است. در این راستا، بخش صنعت با عنایت به گستره و تنوع فعالیت می‌تواند ابزار مناسبی در جهت توسعه متعادل اقتصادی و به تبع آن توسعه سایر ابعاد سیاسی، فرهنگی و غیره باشد. امروزه دستیابی به رشد و توسعه پایدار یکی از مباحث عمده کشورها به ویژه کشورهای در حال توسعه به شمار می‌رود.

کشورهای در حال توسعه جهت جبران عقب ‌ماندگی‌ها، فرار از فقر سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و غیره و برای رسیدن به توسع‌های معتدل و همه جانبه که بتواند به بهبود وضع زندگی همه مردم منجر گردد، نیازمند شناخت صحیح از پتانسیل‌ها، توان‌ها و محدودیت‌ها در تمامی زمینه‌ها و مناطق خود است. تفاوت در سطوح برخورداری مناطق همواره تحت تأثیر توان‌های محیطی، روحیه کار و تالش، ویژگی‌ها و گسسته‌ای تاریخی، درجه مدنیت و شهرنشینی، ایدئولوژی و ارزش‌های حاکم و غیره بوده است.

در کشور و در بین مناطق مختلف آن نیز تحت تأثیر سابقه تاریخی و نیروهای خارجی، تمرکز فزآینده فعالیت‌های شرایط سیاسی و حکومتی تمرکزگرا، نفوذ و تأثیر شدید نخبگان اقتصادی در قطب‌ها و محورهایی خاص، حاکم بودن برنامه‌ریزی‌های متمرکز بخشی، عدم رویکرد مناسب به برنامه‌ریزی و توازن منطقه‌ای و غیره، شاهد دوگانگی در تمرکز جمعیت و فعالیت‌های اقتصادی- اجتماعی، زیرساخت‌ها و امکانات و در نهایت تفاوت در سطوح برخورداری و توسعه ‌یافتگی بین آنها است. روندی که به‌دلیل عدم شناخت کافی از مزیت‌ها، پتانسیل‌ها و محدودیت‌های مناطق، نبود برنامه‌ریزی‌ها و تصمیمگیری‌های مناسب، گسترش یافته و معضلی عمده در راه تحقق آرمان‌های جامعه از جمله عدالت اجتماعی، تعالی انسانی و توسعه‌یافتگی پایدار به شمار می‌رود.