سرنوشت شگفت‌انگیز خط‌ها و رمزگشایی دبیره ایلامی سطری

هنرمندنیوز:‌ دویست سال پس از سنگ روزتا، رمز دبیره ایلامی (عیلامی) سطری گشوده شد. این رمز گشائی سبب شد خانمی به نام “سیلویا فرارا” رساله ای بسیار جالب پیرامون رمز گشایی و رمز یابی دبیره ها برود. کار این خانم کارشناس زبان و دبیره شناسی از این دید جالب است که به پدیده ای می پردازد که بر خلاف زبان ها، پرسش گری لازم را بر نیانگیخته است. به گفته وی، ناشناخته ها در این زمینه بسیار است و هنوز کسی نمی داند که چرا دبیره چهار هزار سال تاریخ دارد در حالی که انسان از ۳۰۰٫۰۰۰ سال پیش تاکنون می زیسته و از ۷۰٫۰۰۰ سال پیش نقاشی می کرده است.

“سیلویا فرارا” که بر آفرینش تدریجی دبیره و چگونگی شکل گرفتن آن انگشت می گذارد، می گوید : این که ما باور داشتیم الفبا برخاسته از تمدن های بزرگ است و از یونانیان به ما رسیده که آنها خود آن را از فنیقی ها یاد گرفته بودند، چندان درست نیست. چرا که پژوهش های تازه نشان می دهند که کارگران کنعانی، ۴۰۰۰ سال پیش، به هنگام استخراج فیروزه، در مکان معبدی که در جنوب کویر سینائی برای “هاتور” ساخته شده بود، از آوای دبیره هیروگلیف های مصری استفاده کرده آنها را به شکل گویشی و انتزائی (ذهنی) برای پرستش خدایشان “هاتور” دوباره بر روی چند ظرف و شیئی نوشتند و یک الفبای تازه ساختند. بنابراین نمی توان گفت که ابتکار و آفرینندگی از امتیازات نخبگان و دولت های ثروتمند و فرمانروا بوده است.

این پژوهشگر به وجود دو خط میخی اشاره می کند که باهم کمی اختلاف داشتند و یکی از آنها توسط فنیقی ها از فراموشی نجات یافت و دیگری در مسیر خود به سوی کویر عربستان کم کم ناپدید گردید.

از سوی دیگر مدتهای دراز، همه بر این باور بودند که در اوروک و لاگاش واقع در منطقه ” میان دو رودان “، کاتبان سومری، با نی، کتیبه های مرطوب ,گلی خود را می خراشیدند تا حساب های خود را بر آنها حک کنند. این کار کم کم اسلوب پیدا کرد و تبدیل شد به خط میخی. وجود تنها یک ریشه برای دبیره میخی مدتی بود که مورد تردید فرار گرفته بود. تا این که، در پایان ماه نوامبر ۲۰۲۰، خبر گشایش رمز نوشتار یک کتیبه باستانی  ۴۴۰۰ ساله ، توسط یک جوان فرانسوی به نام ، “فرانسوآ دسه”، در رسانه ها پیچید. این کتیبه به خط مردم ایلامی ایران باستان نوشته شده بود، آن باور گذشته را نفی می کرد و نشان می داد که در همان زمان خط سطری ایلامی وجود داشته که توسط حکمفرمایان قلمروی در جنوب غربی ایران یعنی استان‌های کنونیِ خوزستان و فارس، به کار گرفته می شده است.. این منطقه قلمرو ایلامی هائی بود که پیش از آمدن پارس ها به فلات ایران، دراین منطقه می زیستند.

در شماری از نوشتار ها آمده که سه گونه خط یا دبیره ایلامی وجود داشته است: ایلامی مقدم، ایلامی خطی و ایلامی میخی.

خط ایلامی مقدم (حدود ۲۹۰۰ پیش از میلاد)، برداشتی از خط سومری بود. بازماندگانی از این خط در کاشان، ورامین و جنوب کرمان نیز یافت شده است. خط ایلامی مقدم بر پایه تصویر بوده و درآن هر تصویر یک کلمه را نمایندگی می کرده است. این خط شاید بیش از ۱۵۰ واژه نگار اصلی نداشته و از راست به چپ نوشته می شده است.
در سده های بعد از ۲۹۰۰ پیش از میلاد، خطی هجایی استفاده شد. این خط در سده های پایانی هزاره سوم پیش از میلاد از بین رفت. از این خط کمتر از ۳۰ گل نوشته یا سنگ نوشته در دست است که همگی متعلق به حدود سال ۲۲۵۰ پیش از میلاد هستند. این دبیره حدود ۸۰ نشانه داشته و معمولا از بالا به پایین نوشته می شد.

ایلامی میخی خطی است با ۱۳۰ نشانه، بسیار کم شمارتر از بیشتر دبیره های میخی هم روزگار خود، که از ۲۵۰۰ تا ۳۳۱ پیش از میلاد به کار می رفت، است و دگرگون شده دبیره میخی اکدی بود. این خط از چپ به راست نوشته می شد. خط سطری ایلامی دبیره‌ای هجایی است که از نگاره ‌نویسی یا هیروگلیف پیشرفته‌تر است و نشانه‌های خطی آن، جایگزینِ نشانه‌های تصویریِ هیروگلیف شده است.

با رمز گشائی و خوانش این دبیره، شور بزرگی در میان همه باستان شناسان به وجود آمد چرا که حدود صد سال بود که شماری در راه رمز گشائی این سبک نوشتار تلاش می کردند. دبیره ای که بین سومین هزاره وآغاز دومین هزاره در ایلام (عیلام) به کار می رفته است.

“فرانسوآ دسه” که از سال ۲۰۱۴ در دانشگاه تهران تدریس می کند، دراین پیوند گفت که این نوتشتار برای نخستین بار در منطقه شوش در سال ۱۹۰۱ دیده شد و به مدت ۱۲۰ سال کسی نمی توانست آن را بخواند و بفهمد. این کار در دوران فرنطینه، به کمک سه همکار دیگر این پژوهشگر، آفایان کامبیز طبیب زاده، “ماتیو کروان” و “جیان پیترو بازلو”، در آپارتمانش در تهران ممکن گردید.

• شهلا رستمی