در یلدا باید به ویژگی های منحصر به فرد خود بیاندیشیم

هنرمندنیوز: صادق شیخ‌زاده، خواننده و دانش آموختۀ مقطع دکترای زبان و ادبیات فارسی، در گفتگو با خبرنگار هنرمند به مناسبت شب یلدا، با اشاره به این که یلدا و زبان و ادب فارسی رابطه‌ای ناگسستنی دارد و یلدا تا پاین قرن پنجم در ادبیات پارسی نبوده است، گفت: این موضوع به آن دلیل است که یلدا یک امر ساده و صمیمی برای کشاورزان بوده است و شعر در اختیار حکما، بزرگان و سلاطین بوده است و شاعران شعر می‌گفتند و هدیۀ خویش را از دست سلاطین دریافت می‌کرده اند.

وی در ادامه، با اشاره به‌ای که اولین کسی که در مورد یلدا بیتی گفته است، عنصری بلخی بوده است که در سدۀ چهارم با زبان و ادبیاتی خاص بیتی را سروده است که در میان ادبا بسیار معروف است و آن این است «چون حلقه ربایند به نیزه تو به نیزه/خال از رخ زنگی بربایی شب یلدا»، افزود: بعد از این ناصر خسرویی قبادیانی که می‌توان از او به عنوان شاعری بسیار اخلاق مدار یاد کرد که اساساً به باطن و سیرت توجه می‌کند، در بیتی شب یلدا را به شب، ظلمت، گناه، معصیت و مصداق هایی این چنینی تشبیه کرده است و در بیتی گفته است «قندیل فروزی به شب قدر به مسجد/مسجد شده چون روز و دلت چون شب یلدا» و در این بیت به کسانی اشاره کرده است که ظواهر دینی را حفظ و در باطن آن کار دیگر می‌کنند.

شیخ‌زاده، با اشاره به این که در برخی از موارد یلدا، کنایه از اختناق و استبداد شده است، مثلاً «صحبت حکام ظلمت شب یلداست/ نور ز خورشید جوی بو که برآید» و مثلاً هوشنگ ابتهاج می‌گوید «ای خواجه سحرخیزان دلواپس خورشیدند/زندان شب یلدا بگشایم و بگریزم»، ادامه داد: برخی هستند که شب یلدا را کنایه از مال و منال و دنیا و مسائلی این چنین دانسته اند و خاقانی بیتی این چنین دارد که می‌گوید «تو جان لطیفی و جهان جسم کثیف/تو شمع فروزنده و گیتی شب یلدا» و صائب تبریزی در این باره می‌گوید «مردان نظر سیاه به دنیا نمی‌کنند/روز سفید خود شب یلدا نمی‌کنند» و پس از این اشخاص، نوبت به شاعرانی می‌رسد که از شب یلدا در شعر بهره های عاشقانه برده اند.

وی در همین راستا با اشاره به این که سعدی در بیتی می‌فرماید «نظر به روی تو هر بامداد نوروزیست/شب فراق تو هر شب که هست یلداییست» و یاد عبید زاکانی بیتی دارد که می‌گوید «از زلف تو قصه ایست ما را مشکل/همچون شب یلدا به درازی مشهور» و یا خواجوی کرمانی «تا در سر زلفش نکنی جان گرامی/پیش تو حدیث شب یلدا نتوان کرد»، اظهار داشت: مسئله بر سر این است که شب یلدا را به روزگار فراق تشبیه می‌کنند و در مقابل به وصال تشبیه می‌کنند که اگر به یار برسند، شب یلدا می‌شود و خوشحالی این قضیه را دریافت می‌کنند و در نهایت با شادکامی شب یلدا می‌آمیزند.

سیاهی یلدا سیاهی دوران فراق و پایکوبی جشن آن شادی دوران وصال است

شیخ‌زاده، در ادامه، با اذعان به این امر که شب یلدا در شعر شاعران به دو دستۀ سیاهی که به دوران فراق تشبیه می‌شود و در نهایت، پایکوبی و خوشحالی جشن یلدا نیز به دوران وصال متصل می‌شود، تصریح کرد: یک بار منفی وجود دارد و می‌دانیم که یلدا در شعر کلاسیک این خصوصیت را داشته است و در زمانی که غم بسیار زیادی در شعر رواج داشته است، شب یلدا دارای بار منفی استبدادی سیاسی بوده است و مثلاً شاعری به نام نغمه مستشار نظامی در شعری می‌گوید «یلدا شب بلند غزل های مشرقی است، میلاد هر ترانۀ زیبای مشرقی است، حالا که دوستان همه جمع اند دف بیار، چشم انتظار صد دل شیدای مشرقی است».

این کارشناس زبان و ادب پارسی، با تأکید بر این که هر کس تلاش کرده است که توشۀ خویش را از شب یلدا بردارد و استفاده کند، تأکید کرد: بر خلاف رویکردهای ادبی ویژه‌ای که در شب یلدا داریم، رویکردهای موسیقی ما به این غنا نیست و نمی‌توان تقسیم بندی صحیحی از آن دست داد، چرا که ادبیات زودتر از موسیقی به درون مردم راه پیدا کرده است حال آن که موسیقی کالای لوکس درباری بوده است که بسیار دیرتر از قرن پنجم وارد دربار شده است و این موضوع در زمانی بوده است که شعرا بسیار زودتر از موسیقی دانان به مردم پیوسته بودند و شاید مردم آن موقع موسیقی را بسیار خوب نمی‌دانستند و هر اندازه که به کلام اهمیت می‌دادند، به موسیقی اهمیت نمی‌دادند و در حال حاضر نیز دیده می‌شود که خوانندگان دارای شهرت و کسوت بهتری در میان مردم هستند، چون به کلام پیوسته اند اما موسیقی دانان آن اندازه از جایگاه فرهنگی را در میان مردم به دست نیاورده اند.

در موسیقی زور و اجبار وجود ندارد

وی، با تأکید بر این موضوع که آن چه که مشخص است این است که مردم باید در این شب تاریکی را فراری می‌داند و این شب را خوش می‌کردند و زمانه را به کام خود می‌کردند و برای همین از صدا و اصوات منظم بهرۀ کاملی می‌برده اند، یادآور شد: معمولاً موسیقی با بازی همراه بوده است و برای مثال قاشق زنی، تره بازی، غربال بازی، دیگ به سربازی و یا آتشک بازی، از جملۀ بازی های بوده است که با موسیقی انجام می‌شده است و موسیقی جایگاه مستقلی نداشته است که بگوییم افراد می‌نشستند و موسیقی مستقل یلدایی نواخته می‌شده است، و این بدان دلیل است که در این صورت می‌بایست یک موسیقی مردم توسط یک متخصص اجرا شود و مردم همگی بتوانند با آن ارتباط بگیرند و نمی‌شود که ردیف میرزا حسینقلی را برای یک عده‌ای از مردم نواخت و انتظار داشت که همه از آن لذت ببرند؛ بنابراین باید گفت که در موسیقی یلدا زور و اجبار وجود ندارد.

شیخ‌زاده، در ادامه، با اشاره به این که در شاهنامه فردوسی در بیش از ۱۷ مورد به زدن طبل شادی در ابتدای هر ماه اشاره کرده است و در نتیجه، دمیدن نور در سحرگاه قطعاً یک خصوصیت شادی انگیز در آن زمان داشته است و متأسفانه ما از نغمه های شب یلدای آن روز چیزی امروز در دست نداریم، گفت: ویژگی بسیار خوبی که وجود دارد این است که یک سری از موسیقی‌ها امروز تولید می‌شود و به پیشگاه مردم فهیم تقدیم می‌شود و امروز حجم بسیار زیادی از آثار موسیقایی در شب یلدا وجود دارد که امید آن دارم همۀ آن‌ها شنیده بشود.

این پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی، در ادامه، با اذعان به این امر که می‌توان گفت که آثار تولید شدۀ موسیقی از مخاطبان بیشتر است و یا بسیاری انتظار دارند که موسیقی تولید کنند و آن را در شب یلدا به گوش مخاطبان خویش برسانند که فقط یک موسیقی وجود داشته باشد، افزود: من بعید می‌دانم که این خصوصیت، خیلی خصویت منحصری در موسیقی یلدایی باشد.

وی با اشاره به این که یک سری از نغمه‌ها برای شاهنامه خوانی در شب یلدا تولید شده است و در این جا پیوند صحیح شعر و موسیقی مطرح است و موسیقی به عنوان یک ابزار برای رساندن شعر مطرح است نه در جایگاه معنای ماهوی موسیقی، ادامه داد: قابل توجه عزیزانی که آلبوم تکنوازی موسیقی بیکلام منتشر می‌کنند باید گفت که موسیقی از نظر مردم ما همواره باید کلام داشته باشد و اگر کلامی در آن وجود نداشته باشد، کاری با آن ندارند.

شیخ‌زاده، با تأکید بر این مفهوم که اگر امروز برای یکی از پیشینیان موسیقی امروزی بسیار فاخر پخش شود که از نظر معنا و مفهوم شاید جایگاه آن چنانی نداشته باشد، شاید نتواند آن گونه که ما با این جنس از موسیقی ارتباط می‌گیریم، آن را بپذیرد، اظهار داشت: این نسل همواره به دنبال کلام بوده است و خوانندگانی در بین مردم شهره هستند که مردم متوجه کلام آن‌ها می‌شوند و حتی در زمینۀ انحطاط فرهنگی نیز به همین شیوه است، مهم نیست که آن خواننده منحط باشد یا نه، مهم این است که ما بفهمیم و اگر حتی آن خواننده در حال ناسزا گفتن است، ما آن را متوجه شویم.

این خوانندۀ موسیقی سنتی، با اشاره به این که بسیاری از نغمه ها، از جمله انواع مخالف‌ها از جمله مخالف سه گاه یا مخالف چهارگاه مختص شاهنامه خوانی است و در یلدا از آن استفاده می‌شده است، تصریح کرد: مثلاً بیات راجع، انواع حصارها از جمله حصار ماهور، بیات ترک و چهارگاه و یا بیات اصفهان، از جملۀ دستگاه ها، ردیف‌ها و گوشه هایی بوده است که در شاهنامه خوانی شب یلدا از آن بهره می‌جسته اند، اما منابع موجود در این زمینه موثق نیستند.

وی با اشاره به این که یک سلسله آوازهای ویژه‌ای وجود دارد که مختص به انسان های ویژه‌ای است که مختص آن‌ها ثبت شده است، مانند ابول، هدی خوانی، فیلی و رجز و بیات ترک و سه گاه، نمی‌توان گفت که این‌ها تاریخچه داشته است، بلکه از کودکی خود ما به یاد است، تأکید کرد: نکتۀ بارز در مورد یلدا این است که یک تلنگر فرهنگی برای بازگشت ما به اصالت‌ها است و تلنگری نیست که از ابتدای آذر تصور کنیم که‌ای وای حالا پول آجیل را چه کسی بدهد و یا در مقابل، کسی بگوید که به جای آجیل بروید و طلا بخرید.

در یلدا باید به ویژگی های منحصر به فرد خود بیاندیشیم

شیخ‌زاده، با تأکید بر این که امروز تلنگر این نیست که ما بتوانیم ده تا انار بخوریم و یا چه کسی را جا دعوت کنیم و حال که امروز کرونا شده است، دیگر نمی‌توانیم دور هم جمع شویم، یادآور شد: یلدای هر کس، با هر قومیت و ظرافتی که دارد، خود اوست و هر کسی باید در جایگاه تفکرات و ویژگی های منحصر به فرد خود بیاندیشند که ببیند چقدر به اصالت خویش رجوع کرده است و اگر این روجوع در سر تا سر زندگی او جاری است، هر شب او شب یلداست و اگر این گونه نیست، باید بیاندیشیم که چرا.

• امین کردبچه چنگی