اپرای “شیرین” ، در نخستین آفرینش آن در اپرای لیون به روی صحنه آمد

هنرمندنیوز: این اپرا، که موسیقی آن را “تییری اسکش”، آهنگساز، ساخته  و طزاحی صحنه اش را “ریشار برونل”  انجام داده، اثری است که  دوسال پیش به پایان رسیده بود اما به دلیل کرونا تا امروزنتوانسته بودند آن را به  روی صحنه بیاورند.

بازهم سفارش آن به سال ۲۰۱۳، توسط “سرژ دورنی”، مدیر آن زمان اپرای لیون، باز می گردد که داستان حسرو وشیرین را  در سال ۲۰۱۱ در یک اتومبیل از زبان “عتیق رحیمی” شنیده بود.

عتیق رحیمی نیز این داستان را برای اپرائی تنظیم می کند که در دوازده پرده اجرا می شود. به گفته او،  این که چگونه نظامی گنجوی توانسته در آغاز جوانی یک داستان واقعی را با اسطوره و تخیل  بیامیزد و آن را با رنگهای بسیار بیاراید، یک معما ست. چون چه در شرق و در غرب، طی قرنها،  از زن در ادبیات  به عنوان موجودی سخن رفته که مورد آمال مرداست. در حالی که در این منظومه،  که در قرن دوازدهم سروده شده، زن محوریت پیدا می کند. اوست که بر آمال مرد حکومت می کند.  گفته می شود که نام نخستین مجموعه خسرو وشیرین، کتاب تمنا یا قبله آمال  بوده است . در خسرو و شیرین، زن نقش اول را در انتخاب همسر و حتی در حکمفرمائی  دارد. زنان دوش به دوش مردان و هم‌سان با آنان به حکمرانی، بزم و شادی، شکار و سرگرمی می‌پردازند و با عزت نفس و شخصیت مساوی مردان به سر می‌برند. شیرین خود به تنهایی به شکار رفته، به تنهایی سوار بر اسب سوی تیسپون می‌تازد، بر تخت سلطنت می‌نشیند، و در عین حال، در برابر کام‌خواهی خسرو ایستادگی کرده و  برای زناشوئی با وی شرط بسیار می گذارد و سرانجام هم بدون انجام آئین های  درخور،  هرگز تن به همبستری با خسرو نمی‌دهد. اما سرانجام، ازدواج انجام می گیرد اما شیرویه، فرزند بدنهاد خسرو،  پدر وبرداران خود را می کشد و تلاش به به دست آوردن شیرین می کند. اما شیرین با مرگ دلبندش،  با  دلاوری بسیار در کنار پیکر خسرو،  مرگ را بر خود هموار می سازد.

درمنظومه نظامی، شیرین، زنی آزاد، اسب سواری چابک و دارای هنرهای بسیار معرفی می شود که، به گفته عتیق رحیمی،  خواسته خود نظامی گنجوی  بوده که منظومه ای  این چنین عاشقانه و اروتیک، انهم با تلاشی شانزده ساله (۶۰۱۵۰ بیت) ،  به وجود آورد. همانگونه که مینیاتورها نیز نشان می دهند، شیرین از برهنه شدن برای آب بازی و شستشو در طبیعت، عشق و رقابت رویگردان نبوده است.  زیبائی اش زبانزد بود و شماری را دلبسته وی نموده بود. از جمله آنها، شاپور،  نقاشی بود  که نگاره او را کشید و به خسرو نشان  داد. نگاره ای هم از خسرو به شیرین ارائه کرد و این دو ، از این راه، دلبسته یکدیگر شدند. در این میان خود نقاش نیز به شیرین دل سپرد. فرهاد سنگ تراش و شیرویه، پسر خسرو، نیز  به او دل بستند.  اما، خسرو ی هوسبار نتوانست مانند دیگر زنان  او را در حرمسرای خود زندانی کند  چرا که شیرین در رد تمنای خسرو  ایستادگی نمود. این مبارزه سرانجام او را به هدف خود رساند اما در پی آن نیز مرگ این دو دلداده را از هم جدا کرد.

بنایراین، داستان، داستان آزادی خواهی یک زن و نقش نگاره (تصویر) است. از این رو اپرای شیرین کلیشه ها ی در پیوند با شرق را در هم می ریزد و با دوران کنونی هم خوانی پیدا می کند.

موسیقی شیرین و الهام آن از موسیقی سنتی ایرانی

“تییری اسکش”، آهنگسازی ناشناخته نیست و اپرای پیشین او “کلود” با استقبال خوب در همین اپرای لیون در سال ۲۰۱۳ روبرو شده بود. شیرین سومین اپرای اوست.  او در اپرای شیرین، گهگاه تاثیر هائی از موسیقی سنتی را در پارتیتور خود گنجانده و چند ساز سنتی، از جمله دودوک، را نیر به ارکستر افزوده است.  او درباره  آفرینش یک اپرای تازه می گوید این کار بسیار دلپذیر است به ویژه این که با یک لیبرتیست (نویسنده متن اپرا) تازه انجام می گیرد. او ساختن یک اپرا را با بازی پازل مقایسه می کند که کم کم قطعات آن به هم پیوند می خورند. و هنگامی که قطعات جای خود را می یابند، غول پدیدار می شود.   این اپرا با متنی که عتیق نوشته، به او امکان داده وارد دنیای دیگری بشود که با جو “کلود”، نخستین اپرایش بسیار متفاورت است (اپرائی که متن آن را “روبر بدنتر”، وزیر دادگستری پیشین و پدر قانون لغو حکم اعدام نوشته بود) .

خود عتیق رحیمی هم این اپرا را به شکل کامل تا روز اجرایش نشنیده بود. ونظر به این که ترجمه این اثر به فرانسه وجود نداشته، او ناچار بوده آن را به فرانسه ترجمه کند و ضرب آهنگ شعر فارسی را با موسیقی  آهنگساز همگام سازد. کاری بس دشوار و سنگین.

چگونگی میزانسن اپرا

نظر به این که این اپرا داستان عشق و آزادی  را روایت می کند و از زنی سخن می گوید که سر در برابر هیچ کس فرو نیاورد و معیارهای خود را به پادشاه پارسه تحمیل نمود، “ریشاربرونل”، صحنه گردان،  در آغاز اپرا را با صحنه ای آغاز می کند که در آن زنانی را بینیم با  دهانهای دوخته می بینیم. او در توجیه این گزینه می گوید که  در آغاز، الهام بخش او،  فیلم “شیرین”، ساخته عباس کیارستمی بوده  که  در آن تنها چهره زنانی نشان داد می شود که دارند به نمایشی به نام  شیرین نگاه می کنند. اما  ما نیمی توانیم این نمایش را ببینیم. امروزه البته آزادی برای شمار از  زنان وجود دارند اما شماری از آنها از کمبود  آزادی رنج می برند. این صحنه که از نبود آزادی سخن و نداشتن اختیار جسمشان سخن می گوید، کم کم در طول نمایش از بین می رود.

دکور صحنه و لباس ها نیز از جو جغرافیائی و رنگ های شرفی الهام گرفته اند.

گقتنی است که  خوانندگان این اپرا  عبارتند از   “ژان ژرار” (شیرین)، “ژولین بهر” (خسرو)، “ژان-سباستین بو” (شاپور) ، “ماجولین زراری” (شامیرا)، “تئوفیل الکساندر” (نکیسا)، “لوران آلوارو” (باربد)، “فلوران کارر” (فرهاد) و “استفن میلز” (شیرویه).

ارکستر و کر اپرای لیون این  اپرا را همراهی می کند.

“شهلا رستمی”