شاهنامه خوراکی جذاب برای سینما

مونا کریمی / اشکان رهگذر هنرمند جوان و فعال در حوزه نویسندگی، کارگردانی و انیمیشن سازی پس از تجربه‌های موفق در ساخت چندین انیمیشن کوتاه و فعالیت در بخش‌های مختلف تولید انیمیشن، این بار در فیلم سینمایی آخرین داستان به تجربه متفاوتی دست زده که روایتگر داستانی از شاهنامه فردوسی است. این انیمیشن سینمایی تاکنون حضور درخشانی در جشنواره‌های مهم دنیا داشته و موفق به دریافت جوایز متعددی شده است. به بهانه نمایش آخرین داستان در سی و هفتمین جشنواره فیلم فجر با اشکان رهگذر نویسنده و کارگردان این فیلم سینمایی گپ و گفتی داشته ایم که در ادامه می‌خوانید.

شما پیش از این تجربه ساخت انیمیشن‌های کوتاه را داشته‌اید، تا چه حد از تجربیات ساخت انیمیشن‌های کوتاه در تولید انیمیشن بلند سینمایی بهره گرفتید؟ آیا تفاوت‌هایی در ساخت انیمیشن کوتاه و بلند وجود دارد؟

فضای تولید انیمیشن بلند سینمایی با انیمیشن کوتاه کاملا متفاوت است، به شکلی که واقعا نمی‌توان گفت کسی که انیمیشن‌های کوتاه خوب می‌سازد، بنابراین می‌تواند فیلم بلند خوب هم بسازد. مطمئناً ساخت فیلم کوتاه می‌تواند تجربیات پایه ای را برای فیلم بلند داشته باشد، ولی به معنای این نیست که فیلم کوتاه می‌تواند تمرینی برای فیلم بلند باشد، چون فضا و چالش‌های خود را داشته و مهارت و تجربه خاص خود را می‌طلبد. من در ساخت فیلم کوتاه فقط یاد گرفتم که به صورت تکنیکی انیمیشن چگونه ساخته می‌شود و یا مثلاً در حالت کوچکی گروه چگونه می‌توان هماهنگی را انجام داد، اما به صورت کلی باید بگویم تجربه فیلم کوتاه و بلند ربطی به هم ندارد و دو دنیای کاملا متفاوت است.

در حوزه فعالیت هنری گویا علاوه بر ساخت انیمیشن، بازی‌های موبایل و تبلت هم تولید کردید! درباره دغدغه تان از ساخت بازی آخرین داستان توضیح دهید؟

بازی‌ها به صورت کامل یا صد درصد محصول استودیو هورخش نبودند، بلکه بازی‌ها را با همکاری با شرکت دیگری به نام رسانا شکوه کویر کار کردیم، آن‌ها پروژه را سفارش می‌دادند و بحث برنامه ریزی و مهندسی را پیش می‌بردند و ما بحث‌های هنری را انجام می‌دادیم. مسلماً من هم به ساخت بازی بسیار علاقه دارم و از کودکی بازی‌های موبایل و تبلت دغدغه و جدی ترین سرگرمی من بوده و هنوز است، اما در تولید این بازی‌ها ما صد درصد در تولید آن‌ها نقشی نداشتیم. اولین بازی که به شکل کامل در استودیو هورخش تولید کردیم بازی موبایل و تبلت آخرین داستان به عنوان فره ایزدی است که من به عنوان مدیر اجرایی این پروژه فعالیت داشتم. حتی اگر فیلم آخرین داستان را ببینید در انتخاب دوربین‌ها و موقعیت‌هایی که ایجاد کردم، تاثیر بازی موبایل و تبلت و سبک خاص از بازی موبایل و تبلت کاملا مشهود است، یعنی کسانی که با دنیای بازی موبایل و تبلت آشنایی دارند کاملا این تاثیر را می‌بینند، حتی فیلم با چنین تأثیری شروع می‌شود و من استفاده دراماتیک کرده و از pov یک شخصیت، مخاطب را با داستان در گیر کردم و مخاطب را در قالب یک شخصیت قرار دادم.

ایده ساخت فیلم سینمایی از شاهنامه فردوسی چگونه حاصل شد؟

به نظرم کمتر فیلم سازی است که به این ایده فکر نکرده باشد. شاهنامه یک منبع غنی از حماسه و اسطوره و خوراک بسیار جذابی برای سینما است که متاسفانه فیلمسازان ما خیلی درگیر آن نشدند و جلو نرفتند، چون به راحتی نمی‌توان داستان شاهنامه را ساخت. در واقع یک بستر تاریخی و اسطوره ای است و شاید نهادها و ارگان‌هایی که حامی سینما هستند خیلی به آن علاقه نشان ندادند در نتیجه کاری انجام نشده است. من از کودکی با داستان‌های شاهنامه، امیر ارسلان و هزار و یک شب بزرگ شدم و این داستان‌ها را برای ما می‌خواندند و بعد که خواندن و نوشتن یاد گرفتیم، پدرم کتاب‌های ساده سازی شده را می‌خرید و می‌خواندم. از کودکی به نقاشی و تصویرسازی علاقه داشتم و داستان‌ها را تصویرسازی می‌کردم که به شدت از سوی خانواده تشویق می‌شدم. وقتی بزرگتر شدم انیمیشن را به عنوان پیشه خود انتخاب کردم چون این عشق با من بود و می‌دانستم اگر روزی بخواهم کار بزرگی انجام دهم، حتما در رابطه با شاهنامه است. همه اعضای گروه که نقش کلیدی در این پروژه داشتند، مثل من دغدغه ساخت فیلمی آبرومند در رابطه با شاهنامه را داشتند.

از مراحل ساخت این انیمیشن بلند سینمایی که حدود ۹ سال طول کشید بگویید!

فرآیند تولید انیمیشن در همه جای دنیا طولانی است، حتی در دیزنی و پیکسار که پیشرفته و با تجربه هستند و مشکلات مالی ندارند روند پیش تولید ،تولید و پس تولید یک انیمیشن ۳ تا ۴سال طول می‌کشد و استاندارد است. مرحله دولوپمنت حداقل ۲سال طول می‌کشد و روند تولد یک ایده تا انتهای مراحل به صورت استاندارد در کشورهای پیشرفته دنیا ۶ سال طول می‌کشد، ما نیز از این قاعده مستثنی نیستیم و همه این مراحل را داشتیم به اضافه این که مشکل بودجه داشتیم بی‌تجربه بودیم و دوباره کاری کردیم و خیلی از المان‌های دیگر باعث شد تولید پروژه ۹ سال طول بکشد. اگر پیکسار سالی یک فیلم تولید می‌کند، چون همزمان سه، چهار تیم دارد که هماهنگ کار کرده و پلکانی فیلم‌ها را تولید می‌کنند. ۹ سال زمان زیادی است، اما برای انیمیشن سازان موضوع غریبی نیست.

تاسیس استودیو خصوصی هورخش برای شما با چه اهدافی صورت گرفت؟

عشق به انیمیشن باعث تاسیس استودیو شد و بعد انگیزه‌های دیگر مثل عشق به کار آفرینی، عشق به تولید اثری با کیفیت، عشق به بالا بردن پرچم ایران در مهم‌ترین فستیوال‌های دنیا دلیل آن شد.

از سختی‌های تولید انیمیشن در کشورمان بگویید؟

مشکلات و سختی در کار زیاد است که اگر از مسائل مالی و سیاست‌های غلط ارگان‌های حامی انیمیشن و بودجه بگذریم، مهمترین مشکل ما در تولید انیمیشن در ایران نبود نیروهای متخصص و حرفه ای در حوزه انیمیشن است، همان مشکلی که در همه بخش‌ها در ایران وجود دارد. در دانشگاه‌های ما انیمیشن را تدریس می‌کنند ولی خروجی نیروی حرفه‌ای انیمیشن وجود ندارد. در بهترین دانشگاه‌ها در مقطع فوق لیسانس ،کارگردانی تجربی انیمیشن تربیت می‌کنند و در مقطع کارشناسی و کاردانی نیروهایی تحویل جامعه می‌دهند که ناکارآمد هستند. ما مجبوریم برای ساخت این فیلم‌ها صدها نفر را آموزش دهیم که بسیار کار انرژی بری است. چون انیمیشن کار بلند مدت و هنر جوانی است. متاسفانه جوان‌های ما با مشکل بلاتکلیفی دست و پنجه نرم می‌کنند که دلیل اجتماعی، فرهنگی و آموزشی دارد. جوانان در سن ۲۵سالگی هنوز هدف خود را مشخص نکردند و نمی‌دانند می‌خواهند در چه حرفه ای فعالیت کنند و بسیاری از نیروهای متخصصی که کار را یاد می‌گیرند به مهاجرت فکر می‌کنند. پس مسئله اصلی در روند تولید انیمیشن مسئله سرمایه یا نیروی انسانی است که بسیار کار را مشکل می‌کند. موضوع فرهنگی اجتماعی مربوط به مهاجرت یا عدم آموزش صحیح در انتخاب مسیر درست برای یک جوان مهم ترین موانع در روند تولید انیمیشن است.

جایگاه انیمیشن در سینمای ایران را چگونه ارزیابی می‌کنید و آیا توانسته ایم به لحاظ کیفی به انیمیشن‌هالیوود، ژاپن و یا انیمیشن مستقل برسیم؟

خیر. ما بسیار با واقعیت‌های سینمای انیمیشن در دنیا فاصه داریم. انیمیشن‌هالیوود و ژاپن را کنار می‌گذاریم چون خیلی فاصله زیاد است و با این ساختار سینمایی و اجتماعی و فرهنگی ما غیر ممکن است تا صد سال دیگر به این نقطه برسیم، اما سینمای مستقل انیمیشن در دنیا و اتفاقی که در فرانسه، بلژیک، اروپا و تا حدودی در کانادا یا آمریکای جنوبی می‌افتد باید بگویم که هنوز فاصله زیادی داریم ولی اتفاقات امیدوار کننده در حال وقوع است. ما تولیداتی در سینمای انیمیشن داریم که درون مایه‌های مذهبی یا سیاسی دارد که در سینمای بین المللی جایگاهی ندارند و فقط در کشورهای همسو با ما جایگاه دارد. برای مثال یک برزیلی مفهوم انیمیشن فیلشاه را متوجه نمی‌شود چون بافت فرهنگی و مذهبی او با ما تفاوت دارد و نباید انتظار داشته باشیم درک کند. ممکن است او نیز انیمیشنی بسازد که مربوط به مسائل اجتماعی و فرهنگی خود باشد که ما درک نکنیم. اما به لحاظ توانایی در تکنیک انیمیشن ما قدم‌های امیدوار کننده ای را برداشتیم و در روند ساخت فیلم انیمیشن به اضافه تکنیک انیمیشن می‌توان نوید این را داد که آخرین داستان توانسته تا امروز سینمای انیمیشن ایران را وارد فاز بین‌المللی کند که گواه این اتفاق حضور فیلم برای اولین بار در مهم ترین فستیوال انیمیشن دنیا ” انسی” در سال ۲۰۱۸ است که به طور رسمی از بین ۲۰ فیلم منتخب شد که تا به حال چنین تجربه ای نداشتیم. در سال ۲۰۱۳ جزء ۶ پروژه برتر بودیم و در سال ۲۰۱۶ جزء ۴ پروژه برتر بودیم و جوایزهای گوناگونی که از جشنواره‌های مختلف گرفتیم و به نظرم اتفاق خوب و امیدبخشی است. ما به لحاظ تکنیکی به استاندارد‌های سینمای مستقل در دنیا نزدیک شده ایم ، اما به لحاظ محتوای سینمایی یعنی هنر ساخت یک فیلم به لحاظ داستان گویی و کارگردانی و‌هارمونی و تمام المان‌های سینمایی هنوز فاصله داریم و امیدوارم با سیاست گذاری درست و تداوم در تولید، ما در۲۰ سال آینده در سینمای مستقل دنیا در حوزه انیمیشن حتما حرفی برای گفتن خواهیم داشت.

فکر می‌کنید ساخت این نوع انیمیشن‌ها تا چه حد به شناخت مخاطبان از داستان‌های شاهنامه کمک کند؟

نام شاهنامه را همه ایرانیان شنیدند و همه ایرانیان می‌دانند کتاب مهمی است و به آن احترام می‌گذارند، اما فکر می‌کنم معدود کسانی هستند که شاهنامه را خوانده باشند و تعداد کسانی که بتوانند شاهنامه را درک کنند کم است، چون متن سنگینی دارد و خواندن و فهمیدن آن کار هر کسی نیست. به نظرم آخرین داستان می‌تواند جرقه ایجاد کرده و شناخت کلی با یکی از داستان‌های شاهنامه را به مخاطب دهد تا زمینه ای فراهم شود که مردم به سراغ شاهنامه بروند، چون شاهنامه به نثر هم وجود دارد که می‌توانند تهیه کنند و متوجه داستان شوند.

بازیگران مشهور سینما در این انیمیشن به عنوان صداپیشه حضور دارند. درباره دلیل انتخاب آن‌ها توضیح دهید؟چرا از سایر صداپیشگان فعال در این حوزه بهره نبردید؟

آخرین داستان اولین تجربه صداپیشگی است و می‌توان گفت هنر صداپیشگی با دوبله فرق دارد. در هنر دوبله دوبلور سعی می‌کند صدای اصلی فیلم خارجی را با لحن صدای خود بازسازی کند، ولی صداپیشگی همان هنرپیشگی است که بازیگر نقش را ایفا می‌کند، ما فقط صدایشان را برمی‌داریم. مثلا در روند صداپیشگی این کار ما مدیر دوبلاژ سرکار نیاوردیم و کارمان شبیه دوبله نبود، بازیگر در اتاق صدا بازی می‌کرد و ما فقط صدایش را بر می‌داشتیم و بازیگر را بازیگردانی می‌کردیم. یک حرکت حرفه ای و استاندارد در هنر صنعت انیمیشن که در همه جای دنیا هم انجام می‌شود، یعنی استفاده از بازیگران و هنرمندان مشهور برای صداپیشگی که هم در گیشه تاثیر مثبتی می‌گذارد و مخاطب اقبال نشان می‌دهد و هم تجربه ای از از مهد سینما در آمریکا تجربه شده و امروز در همه جای دنیا این کار را می‌کنند. ما وقتی کار تاریخی می‌بینیم همیشه عادت کردیم صداهای دوبلورهای معروف که واقعاً همه استاد هستند بشنویم که تکرار ایجاد می‌کند. من نمی‌خواستم فضای آخرین داستان مثل همه فیلم‌های تاریخی دیگر به لحاظ صدایی باشد و به دنبال تفاوت بودم. همه این هنرمندانی که با ما همکاری داشتند یا تجربه دوبله داشتند و یا صداپیشه‌های خوبی بودند و یا بازیگران تئاتر خیلی خوبی بودند که فکر می‌کنم نتیجه کار منحصر به فرد شده است.

آیا ویژگی خاصی برای انیمیشن آخرین داستان قائل هستید که آن را متمایز از دیگر انیمیشن‌ها نماید؟

اولین ویژگی این که کیفیت بالایی در تولید سینمای ایران دارد که فکر می‌کنم تا امروز با استایل و مشخصه‌های خودش وجود نداشته است، البته همکاران من کارهای با کیفیت دیگری تولید کردند ولی آخرین داستان به لحاظ داستان گویی، کارگردانی در نوع خودش می‌تواند یک کار متفاوتی باشد. به لحاظ استفاده صدا و موسیقی در بافت درام ویژگی‌های منحصر به فرد خودش را دارد. ما توانستیم جایزه کوکومیکس موسیقی جشنواره بین المللی فیلم فانتزی بوچئون کره را برای فیلم آخرین داستان دریافت کنیم که بیانگر ویژگی خاص استفاده از موسیقی است که هم ارکسترال است و هم موسیقی نواحی بدوی قدیمی ایرانی است و ترکیب این‌ها در بافت درام که سینمای ما هم تجربه آن را نداشته چه برسد به انیمیشن. حضور چند خواننده مثل شهرام ناظری که صدای حماسی و اسطوره ای دارد. این کار به لحاظ بصری از مکتب انیمه ژاپن بهره می‌گیرد، در عین حال چون ما ایرانیان آن را ساختیم ،انیمه ژاپن هم نیست و کار منحصر به فردی شده است که حتی ژاپنی‌ها آن را دیدند گفتند این انیمه نیست و خاص خودش است که برای آن‌ها هم جالب و تازگی دارد. از منظر درام این ویژگی را دارد که در همه جا از ضحاک چهره زشت و کریه منظر و بد اخلاق تصور می‌شود که همه را می‌کشد، اما در داستان ضحاک این گونه نیست و کم کم به سیاهی می‌رود. شخصیتی خاکستری که اتفاقاً جوانی خوشتیپ و خوش استایل است که شاید خیلی‌ها از آن خوششان بیاید و صدایش را حامد بهداد انجام می‌دهد. در آخرین داستان ضحاک با انتخاب‌هایی که می‌کند و با روش غلطی که در زندگی خود پیش می‌گیرد تبدیل به ضحاکی می‌شود که همه ما می‌شناسیم.

درباره تلاش‌های انیمیشن سازان کشورمان به ویژه اعضای گروه انیمیشن سینمایی آخرین داستان بگویید!

برای تولید انیمیشن صدها نفر زحمت می‌کشند که من صدای صدها متخصص و هنرمند هستم که در این پروژه مشارکت کردند و عمرشان را گذاشتند تا کار به ثمر بنشیند. جوانانی که در کار خود حرفه ای هستند و بی ادعا با کمترین دستمزد‌ها کار می‌کنند و هنری را می‌دانند که هر کسی نمی‌تواند انجام دهد. آن‌ها عاشق واقعی هنر هستند و هنر را نه ویترینی برای خودنمایی، بلکه هنر انیمیشن را برای خودشان می‌خواهند. امیدوارم مخاطبین، رسانه‌ها ،منتقدین و مسئولین از فیلم‌های انیمیشن حمایت کنند که این افراد بتوانند به لحاظ معیشتی بهترین زندگی را داشته باشند چون لیاقتش را دارند تا کارشان دیده شود. آن‌ها پشت کاراکترهایی که خلق می‌کنند پنهان شدند و همین که مخاطب کار را می‌بیند لذت می‌برند. امیدوارم فضای کافی برای اکران انیمیشن فراهم شود که این هنر صنعت به شدت اشتغال زا پا بگیرد و همکاران به لحاظ معنوی و مالی به شرایط خوبی برسند و در کشورمان کار کند وگرنه به راحتی با بهترین شرایط و امکانات می‌توانند در کشورهای دیگر کار کنند و تبدیل به مغزهای می‌شوند که می‌روند و برنمی گردند که شاید امروز آن را درک نکنیم، ولی ۵۰ سال دیگر متوجه شویم که چه افرادی را از دست دادیم. امیدوارم با حمایت‌ها و سیاستگذاری درست این اتفاق عملی شود، چون همه همکاران فعال در حوزه انیمیشن تمایل دارند تا در کشور خود کار کنند و زندگی معمول حرفه ای خوشایند داشته باشند.